ALBUMY CD AUDIO

Autorem „Gorzkich żali”, ułożonych na sposób jutrzni, był prawdopodobnie ks. Wawrzyniec Stanisław Benik/Boening/ ze Zgromadzenia Księży Misjonarzy przy kościele Św. Krzyża w Warszawie. Autor po raz pierwszy wydał drukiem „Gorzkie żale” w 1707 roku pt. „Snopek mirry”.Twórca tego wspaniałego dzieła wzorował się na średniowiecznych hymnach gregoriańskich. Sposób odprawiania nabożeństwa „Gorzkich żali” został określony przez autora.Odprawiano je w okresie Wielkiego Postu po Sumie lub Nieszporach. Po skończonym nabożeństwie głoszono kazanie, a potem odbywała się procesja ze świecami.Wkrótce „Gorzkie żale” były znane juz na całym terytorium dawnej Rzeczypospolitej. W księdze protokołów Bractwa św. Rocha, pod data 16 i 23 stycznia 1848 r. czytamy:
„Nie masz bowiem kościoła, gdzie tylko język polski zasiega, aby odprawiane nie było nabożeństwo „Gorzkie żale”.
W ciągu prawie trzystu lat dokonywano licznych zmian w pierwotnej linii melodycznej. Pionierskiej próby uzgodnienia tekstu i melodii z oryginałem dokonał ks. Józef Surzyński.Znane są tez liczne tłumaczenia :Gorzkich żali” na języki obce.
Epos Pasji rozpoczyna się przejmującym, pełnym smutku wezwaniem do modlitwy:
„Gorzkie żale przybywajcie,
Serca nasze przenikajcie. Rozpłyncie się me źrenice,
Toczcie smutnych łez krynice.
Słońce, gwiazdy omdlewają,
Żałabą się pokrywają…
Płaczą rzewnie aniołowie….
A któż żałość ich wypowie?

Jak widzimy, prosta forma poetycka zawiera bardzo bogata ekspresję. Początek melodii przypomina sekwencję żałobną „Dies irae”.Inwokacja w tonacji minorowej, dostrojonej ściśle do ponurych słów, przenosi słuchacza w mroki Męki Pańskiej. Hymn, poprzez rytmikę dwunastozłoskową jak i uzycie przez autora strofy safickiej, jest rzewnym opowiadaniem o Męce Pańskiej. Każdy Hymn w „Gorzkich żalach” kończy się wezwaniem do żalu i ekspresji czyli okupienia win:
„…Oby sie serce we łzy rozpływało
Że Cię, mój Jezu, sprosnie obrażało,
Żal mi , ach żal mi ciężkich moich złości
Dla Twej miłości !…”

Przejmujące słowa, płynące z głębi duszy ludzkiej, zawierają w sobie rzewny liryzm.Hymn skomponowany jest w tonie VII mixolidyjskim.
Lament duszy nad cierpiącym Chrystusem, kolejna część „Gorzkich żali” to liryczny utwór modlitewny o charakterze pokutnym, ukazującym okrucieństwo oprawców Jezusa Chrystusa. Ta część kojarzy się z Planctus Bonaventurae de Christo i utrzymany jest w tonie I (doryckim).Tekst i melodia tworzą najsilniejszy ogrom grozy obrazu:
„Jezu, na zabicie okrutne
Cichy Baranku od wrogów szukany
Jezu mój kochany!”
Bądź pozdrowiony to śpiew oparty na melodii łacińskiej litanii do Wszystkich Świętych.
Rozmowa duszy z Matką Bolesną jest momentem pocieszenia. Tekst przypomina Stabat Mater.Autor utrzymuje tą część w formie subtelnej tercyny/trójwersowej zwrotki o charakterystycznym układzie rymów/. Zarówno poezja i melodia noszą charakter pogodniejszy w swoim smutku:
„Ach, ja Matka tak żałosna!
Boleść mnie ściska nieznośna,
Miecz me sere przenika.
Czemuś Matko ukochana,
Ciężko na sercu stroskana?
Czemu wszystko truchlejesz?”
Rozmowa duszy z Matką Bolesną uznawana jest powszechnie jako arcydzieło poezji lirycznej. Po ukończeniu trzech części, muzycznie powtórzonych trzykrotnie, nastepuje zakońzcenie Pasji melodią „Któryś za nas cierpiał rany”.

Nabożeństwo kończy procesja, podczas której wierni śpiewają jedną z najrzewniejszych, najwspanialszych i muzycznie bogatych pieśni:
„Jezu Chryste, Panie miły,
O Baranku tak cierpliwy,
Wzniosłeś, wzniosłeś n aKrzyz ręce swoje
Gładząc, gładząc nieprawości moje.”

Gorzkie Żale były niegdyś ulubionym nabożeństwem rycerstwa polskiego, a później Wojska Polskiego. Tak więc wpisując się w tę piękną tradycję, Chór Zespołu Artystycznego WP nagrał w 1998 roku Gorzkie Żale w Katedrze Polowej WP pw. Najświętszej Maryi Panny – Królowej Polski, a Caritas Ordynariatu Polowego WP wydała i upowszechnia nagrania na płytach kompaktowych i kasetach magnetofonowych.

Adam Buszko

MNIEJ